Се сеќавам, пред помалку од една деценија, многумина ги кренаа своите веѓи во Брисел кога американскиот државен секретар Џон Кери го истакна растечкото руско влијание во Европа и рече: „што се однесува до Србија, Косово, Црна Гора, [Северна] Македонија… тие се на линијата на огнот“.
Ние, кои живееме во Западен Балкан, не бевме шокирани; свесни сме за злите намери на Русија во регионот со децении. Во поголемиот дел од историјата, југоисточниот дел на континентот ретко беше изземен од тоа да биде театар за геополитички натпревар меѓу оние кои сакаат да апсорбираат територии и народи под нивно влијание.
Во Северна Македонија, најсилниот одбранбен механизам од лошите актери беше силната проевропска верба на нејзините граѓани. Се издвоивме меѓу земјите од регионот по многубројните компромиси и реформи што ги направивме за приклучување кон семејството на Европската унија.
Денес, во ек на руската агресија врз Украина, кога про-ЕУ чувствата треба да бидат најсилни бидејќи континентот се соочува со невидено единство – страста за ЕУ во Северна Македонија е речиси целосно еродирана.
За време на Студената војна, Југославија не претрпе целосна изолација зад Железната завеса. Не беше ниту дел од западниот демократски блок. Насилниот распад ја подели некогашната социјалистичка федерација, а Социјалистичка Република Македонија беше фрлена во проектот за градење нација преку ноќ, принудена да го смени својот политички систем, идеологија – и, најважно, своето знаме и име – за да стане дел од меѓународната заедница.
Од моментот кога се отцепи од федерацијата, нејзините соседи одлучија дека е време да го издвојат својот идентитет. Во 1991 година, многу малку луѓе беа спремни да се обложат на иднината на земјата кога дури и нејзиното име звучеше привремено за аутсајдерите – Поранешна Југословенска Република Македонија – компромис што требаше да ја сведе на поранешен дел од земјата што некогаш ја признале.
Првата одлука што ја донесе претседателот на новородената држава стана план за рамнодушноста на земјата која секогаш ќе се обидува да тргне по високиот пат, обидувајќи се да преживее во нестабилен регион.
Една деценија подоцна, напорите на посткомунистичките елити да продолжат да ја градат националната држава се соочија со вооружен отпор од локалната албанска заедница. Големата политичка коалиција го прифати посредништвото на ЕУ и НАТО и постигна компромис, со што стана единствената повоена земја на Балканот што спроведе широка амнестија за да се минимизира можноста за продолжени етнички судири.
Спроведувањето на Охридскиот рамковен договор – нетипичен меѓуетнички компромис – ја постави основата за опсежна заштита за сите етнички заедници во земјата и придонесе во голема мера за одлуката на Брисел да ја назначи земјата како кандидат за членство во ЕУ.
Низа тешки апчиња за голтање
Нашите постапки уште од порано требаше да бидат показател дека државата сериозно ги презема своите одговорности како држава, вклучително и тешкиот товар на носење непопуларни или тешки одлуки за долгорочна благосостојба на нацијата. Наместо тоа, се зголемија нови предизвици додека западните сојузници очекуваа Северна Македонија да биде вечниот возрасен во просторијата.
Всушност, попречувањето на интеграцијата во НАТО и членството во ЕУ од страна на Грција во 2008 година поради спорот околу името на земјата доведе до еднодецениско авторитарно владеење. Повеќе не бевме најдобриот ученик во балканската училница, бидејќи владата на земјата одлучи да троши пари и време на екстравагантни статуи, меѓу другото, наместо на својот реформски процес.
Повторно, прогресивниот дух на населението во земјата блесна кога Шарената револуција – наречена така поради бојата што беше фрлена на гореспоменатите статуи – ја извлече земјата од презаситеноста, а последователните избори резултираа со влада која сака да го забрза темпото на европската интеграција.
Оваа мала земја од 2 милиони жители се најде на насловните страници ширум светот кога се согласи со она што многумина го сметаат за суштина на нејзиното постоење – нејзиното име – за да го „заспие“ спорот со Грција.
Ова не беше лесно апче за голтање. Додека двете страни постигнаа заемно разбирање за нивното толкување на одредени историски настани, националистите во дијаспората и дома беа вознемирени, имајќи предвид дека договорот со одредницата „Северна“ го диференцира идентитетот на државата од идентитетот на македонскиот народ.
Како што се очекуваше, кумулативното влијание на овие договори беше видливо за време на претседателските и парламентарните избори во 2019 и 2020 година, кога националистите и популистите имаа многу подобри резултати отколку проевропскиот блок. Овие сепак успеаја да останат на чело на државата, чекајќи да се оствари ветената награда – не само во форма на членство во НАТО, туку и почеток на преговорите со Брисел.
За жал, почна да се развива неповолно сценарио. Прво, германскиот Бундестаг го одложи одобрувањето на Извештајот за напредокот на Северна Македонија поради изборите за Европскиот парламент. Потоа, барањето на Франција за нова преговарачка методологија се провлекуваше во наредните две години.
И, на крајот, нашиот источен сосед Бугарија покрена неколку формални жалби против нашето досие, повикувајќи се на архаично балканско разбирање на идентитетската политика за прашања како што се историјата и јазикот.
Брисел го избра полесниот пат инсистирајќи на билатерален формат, барајќи од Северна Македонија и Бугарија сами да ги решат отворените прашања. Ова се покажа како бесрамно непочитување на нерамнотежата во односите меѓу двете: Бугарија беше членка што го користеше правото на вето за да не дозволи да влеземе, додека ние бевме зависни од едногласноста на ЕУ.
Бугарската позиција беше и останува крајно неразбирлива за македонските граѓани, бидејќи нејзината суштина нема никаква врска со наведените европски демократски вредности и принципи. На крајот на краиштата, наметнувањето на својот национален наратив на другите е нешто што не е за пофалба, особено за континентот што ја создаде Унијата за да стави крај на историскиот ревизионизам што предизвика толку многу страдања и војни во минатото.
Кога ќе заврши војната во Украина, дали Брисел ќе се врати на вообичаеното работење?
Двете години на политички опструкции во форма на вето на преговорите за членство на Северна Македонија нанесоа големи штети врз владата и сите еврофили. Целиот потфат нашироко беше сфатен како предавство на нашиот најзначаен национален сон од независноста. За 18 месеци, поддршката за ЕУ нагло опадна за 25%.
Етнички хетерогената структура на македонското општество беше длабоко погодена од ситуацијата, и уште полошо: остри разлики почнаа да се чувствуваат меѓу Македонците и Албанците во нивната поддршка за членство во ЕУ.
Правично гледано, луѓето се во право: ако земјата што направи низа невидени компромиси на крајот не е наградена, нема гаранција дека целото патување некогаш ќе заврши со полноправно членство во текот на нивните животи.
Руската инвазија на Украина суштински ги промени безбедносните, политичките и економските структури на Европската унија. Исто така, го промени образложението на процесот на проширување, а ЕУ сега го трансформираше членството како бедем за заштита од малигното влијание на Русија.
За таа цел, многу аналитичари се согласуваат дека ако Кремљ планира да го одвлече вниманието на западната алијанса од војната во Украина, Балканот би бил многу поранлива арена од Балтикот, бидејќи Балтикот е цврсто во НАТО. Но, останува прашањето: на денот кога ќе заврши војната во Украина, дали ЕУ ќе се врати на вообичаеното работење?
Иако најнова членка на НАТО, Северна Македонија е една од петте земји најголеми контрибутори во одбраната на Украина. Сепак, и покрај генерално попозитивните пораки од Брисел од мрачниот старт на обновената инвазија на Украина, патот на Северна Македонија кон ЕУ продолжува да се сведува на бирократска реторика за скрининг и кластери.
Ова не го пропуштија ниту нејзините граѓани, чиј ентузијазам е значително опаднат.
До неодамна, и покрај сите тешки компромиси, проевропските политички сили сепак можеа да победат на изборите. Сепак, националистите и популистите продолжија да јакнат во изминатите неколку години, а сега нивното повторно оживување изгледа неповратно.
Искрено, Северна Македонија секако не е совршена европска земја во однос на животниот стандард или владеењето на правото. Меѓутоа, во споредба со појдовната точка од пред седум години, направен е квантен скок од меѓународно изолирана држава во држава интегрирана со Западот
Движечката сила за промени беше решеноста на граѓаните да дејствуваат во корист на трансформирачките моќи на европската интеграција. Во време кога се води војна за толкувања на историјата, македонските граѓани треба да бидат наградени за отфрлање на историските наративи за крв и граници. Сепак, за да се направи тоа, надворешните стимулации – првенствено од ЕУ – треба да продолжат да се влеваат во земјата.
Лекцијата научена од поновата историја се уште важи на Балканот: стандардно, помалото присуство на ЕУ значи помалку демократија и повеќе корупција и автократија.
Ако блокот повторно отсуствува во регионот по завршувањето на војната во Украина, следниот пат кога ќе се врати, ќе го најде Западен Балкан со едвај десет милиони луѓе. А тие што останаа нема да бидат наклонетите, посветени генерации кои се уште живеат во регионот.
Останатите осум милиони неизбежно ќе се интегрираат во ЕУ преселувајќи се во нејзините земји-членки една по една, наместо да чекаат во нивните матични земји – каде што некој друг би можел да биде среќен да влезе и да понуди многу полоша „алтернатива“ за обединета Европа.
