Претседателот Стево Пендаровски во интервју за Euronews говори на актуелни прашања поврзани со односите со Република Бугарија.
Дебатата за македонскиот идентитет што доведе Бугарија да стави вето на пристапот на нејзиниот сосед во ЕУ, влезе во третата година.
Новата влада во Бугарија, по долготрајната политичка криза во која земјата спроведе 2 неуспешни избори среде протести кои траеја со месеци, може да сигнализира нова перспектива на дебатата која, во својата суштина, вклучува историски настани од пред многу векови.
Започнувањето на преговорите за членство на Северна Македонија со Унијата бара целосен консензус од сите 27 земји-членки, а Бугарија ја користи најзначајната моќ што им е дадена на земјите-членки – да стави вето на пристапувањето на кандидатот – држејќи се до своите барања за голем број отстапки за македонскиот јазик и историските личности кои, всушност, се бугарски.
Сепак, македонскиот претседател Стево Пендаровски сè уште се бори да најде оправдување зошто настаните што се случиле во далечното минато имаат толку несразмерно влијание врз судбината на неговите граѓани денес.
„Не можам да му објаснам на просечен македонски гласач или граѓанин колку е важно да влеземе во ЕУ – организација основана во 1957 година, во 20иот век – каква етничка припадност бил Гоце Делчев или некој друг херој-основоположник, како цар Самуил пред десет века“, тој изјави за Euronews.
Гоце Делчев бил револуционер од 19 век кој се борел за правата на словенското население кое живеело на териториите на денешна Бугарија, Северна Македонија и делови од Грција.
Додека Бугарија го смета за херој, за Северна Македонија тој е централна фигура во борбата на земјата за независност и национално самоопределување.
Обидот да се утврди како тој се дефинирал себеси за време на неговиот живот е неблагодарна вежба во историската екстраполација.
Двете балкански војни и двете светски војни и транзициите од монархии во комунизам, и конечно, во либерални демократии се случија во периодот помеѓу неговата смрт и денешен ден, а да не ги заборавиме и неколкуте бранови на масовна миграција и размена на население на териториите на кои тој дејствуваше.
Па, тогаш, чиј е Делчев?
Сепак, денес, навидум безопасната прослава на неговиот роденден на 4 февруари доведе до протести и во Скопје и во Софија.
Во престолнината на Бугарија, токму членовите на ВМРО-БНМ – десничарска националистичка партија именувана по револуционерната организација на Делчев – се појавија пред Претседателството, носејќи транспарент „Македонија е бугарска“.
Лидерот на партијата, Красимир Каракачанов, вети дека „ќе врнат камења“ доколку бугарската влада направи какви било отстапки околу нејзиното вето за членството на Северна Македонија во ЕУ. ВМРО-БНМ тврдат дека се политички потомци на Делчев.
На социјалните мрежи се појавија видеа на кои се гледа како група граѓани извикуваат „Во минатото и сега, Македонија е бугарска“ во центарот на Софија подоцна истата вечер.
Во Скопје, на Комити, навивачка група на локалниот фудбалски клуб Вардар, најпрво им беше забранет влез во црквата Св. Спас – каде што се погребани посмртните останки на Делчев – поради страв да не предизвикаат националистички инцидент.
На групата подоцна и беше дозволено да положи венец на гробот на Делчев, во придружба на голем број полициски службеници.
Новиот бугарски премиер Кирил Петков и неговиот македонски колега Димитар Ковачевски досега испратија измешани пораки во нивните обиди да го премостат јазот меѓу двете земји во пресрет на годишнината на Делчев.
Иако двајцата најавија дека се работи на заедничка прослава – што многумина тоа го разбраа како знак дека Петков повторно ќе го посети Скопје – Петков, наместо тоа, одлучи да оди во бугарскиот град Благоевград, родното место на Делчев, во друштво на претседателот Румен Радев.
Ковачевски отиде во Брисел.
„Бугарскиот револуционер Гоце Делчев е нераскинлив дел од нашата заедничка историја со народот на Северна Македонија. Тој е една од оние личности со кои се гордеат двата народи“, рече Петков во кратката изјава објавена на Фејсбук страницата на бугарската влада.
Дури и двајцата поранешни премиери, Зоран Заев на Северна Македонија и Бојко Борисов на Бугарија, успеаја да се сретнат со цел да му оддадат почит на Делчев, положувајќи венци на неговиот гроб на 4 јануари 2017 и 2019 година.
Последниот билатерален ладен туш околу комеморацијата на Делчев е спротивен на целокупното затоплување на односите меѓу двајцата што Петков го покажа за време на неговата посета на Скопје на 18 јануари, само еден месец откако тој ја презеде функцијата и два дена откако Собранието на Северна Македонија го одобри кабинетот на Ковачевски.
Петков се согласи за шестмесечен преговарачки формат кој би вклучил 5 меѓувладини работни групи – за економија, инфраструктура, интеграција во ЕУ, историја и култура. План кој, со отстапки од македонска страна, би го откочил процесот еднаш засекогаш.
Ова наиде на остри критики од домашните актери во Бугарија, вклучително и од претседателот Радев. Радев, поранешен генерал-мајор во бугарската армија, кој стана десничарски популист и се кандидираше како независен кандидат, е во несогласување со Петков, либерален центарцист кој ја рекламираше својата диплома од Харвард речиси од неговиот прв ден на функцијата.
Двајцата јавно се скараа за сè, од управување со пандемијата до буџетскиот дефицит.
Тоа е како куќа: не можете да се расправате со вашиот сосед и да мислите дека тоа е добра идеја. – Кирил Петков, премиер на Бугарија
Откако постави низа барања – како на пример барање бугарското малцинство да биде вклучено во Уставот на Северна Македонија како услов за укинување на ветото – Радев отворено му порача на Петков да не поставува рокови за разговори или да прави некакви отстапки додека владата во Скопје не ги исполни сите барањата на Бугарија, оценувајќи ја неговата јануарска посета како „избрзана“.
Петков одговори велејќи дека неговото патување во Скопје всушност било „ужасно задоцнето“.
„Доцна беше бугарската страна да има активна позиција, да има конструктивен тон на дејствување, да има јасни цели и прецизен пристап“, изјави тој за бугарскиот канал bTV.
„Верувам дека ако не сакаме Балканот да остане најсиромашното, најкорумпираното, најнекоординирано место во ЕУ, пристапот мора да се смени.“
„Ова треба да се заснова на добрососедски односи, економски развој, заедничка работа“, рече Петков, додавајќи: „Тоа е како куќа: не можете да се расправате со вашиот сосед и да мислите дека тоа е добра идеја“.
Сликата за ЕУ на удар
Иако македонскиот претседател сè уште верува дека Петков и Ковачевски можат да го решат ќор-сокакот, како „млади луѓе кои доаѓаат надвор од политичкиот мејнстрим [кои] зборуваат различен јазик“, тој е загрижен дека улогата на ЕУ како решавач на проблемите во спорот можеби е на удар.
„Можам да ви кажам дека падот во Северна Македонија е поголем од било каде во која било друга земја од Западен Балкан“, рече Пендаровски. „Ако ги погледнете анкетите, има пад од 20 или 25% откако го спроведовме референдумот за промена на името“.
Северна Македонија веќе прескокна значителни пречки за да ја покаже својата посветеност за пристапување во Унијата.
Откако постигна целосна државност во 1991 година, веднаш по распадот на Југославија, пристигна доцна кај партијата за градење на нацијата и прво мораше да се справи со својот јужен сосед Грција, кој стави вето на употребата на името „Македонија“ за земјата – тврдејќи дека има регион со исто име.
Решавањето на спорот за името траеше 11 години, и покрај тоа што Северна Македонија се сметаше за регионален предводник кога аплицираше за членство во ЕУ во 2004 година.
Во 2018 година, Република Македонија се согласи да оди дотаму и да го промени своето име во Северна Македонија и го потпиша Договорот од Преспа со Грција, што наиде на многу пофалби.
„Прашањето на референдумот беше: „Дали сакате вашата земја да го смени името за да влезе во НАТО и да започне преговори со ЕУ?“ А огромно мнозинство од луѓето, 91% од оние што гласаа тој ден рекоа „да“, се сеќава Пендаровски.
„Сега пак не видовме ништо од ЕУ. Зошто? Поради една земја-членка – само една земја-членка од 27 вели дека треба да разговараме за историјата. Ама ајде.”
Штом се реши проблемот со Грција, се појавија прашањата со Бугарија. Но, Бугарија и Северна Македонија не беа секогаш скарани. Всушност, Бугарија и Турција беа првите земји што ја признаа независноста на Северна Македонија во 1991 година.
Исто така, Бугарија ја држеше отворена вратата за членство во НАТО за Северна Македонија за време на грчкото вето.
Билатералниот договор за добрососедски односи од 2017 година, потпишан од премиерите Заев и Борисов, се сметаше за важен момент во постојано растечките позитивни ставови меѓу двајцата, потсети Пендаровски.
„И после тоа, одеднаш – сè уште не знам кој е главниот мотив кој стои зад тоа – почнаа да зборуваат за историјата, за тоа дека историјата е предуслов за напредок кон Брисел, и, можам да ви кажам дека сите ние на овој крај на овој политички јаз, или дискусија ако сакате, беа фатени во тесно и неподготвени“.
„Дури и денес, навистина не сум сигурен за вистинските мотиви на нивната страна, зошто историјата беше толку важна за нив. Тоа никогаш не му се случило на ниту еден друг кандидат за членство во ЕУ“, рече Пендаровски.
Сите сакаат дел од Северна Македонија
Бугарскиот поранешен заменик-министер за надворешни работи, Љубомир Ќучуков, вели дека договорот за добрососедски односи меѓу двете земји (на кој тој работел) е спротивен на Договорот од Преспа.
„Тие имаат различни цели, различни задачи“, изјави Ќучуков за Euronews. „Грците се обидоа да докажат дека сегашната македонска држава нема никаква врска со грчката историја. Ние се обидуваме да докажеме дека сè е заедничко“.
„За нас, потпишувањето на договорот беше почеток за изнаоѓање на решение за проблемот, бидејќи тоа е процес, а не прашање на акт. И токму затоа нашиот договор не е толку популарен во Бугарија“, рече тој.
Софија го сметаше договорот како можност да изнуди голем број отстапки од Скопје, вклучително и признавање на тврдењата дека македонскиот јазик и етничката група потекнуваат од бугарскиот.
Иако денешна Бугарија и Северна Македонија добија независност од Отоманската империја во исто време, одлуките донесени на Берлинскиот конгрес во 1878 година предвидоа значаен дел од македонската територија да им се врати на Османлиите.
Кресненско-разловечкото или македонското востание од истата година, кое се обиде повторно да ја обедини територијата пред да биде уништена од османлиската војска, е главната точка на несогласување меѓу двете земји.
Додека Бугарија го гледа тоа како чин на независност од страна на преостанатите етнички Бугари во империјата за обединување на земјата, Македонците веруваат дека било извршено од два различни народи со две посебни цели: тие едноставно се стремеле кон независност, а Бугарите се стремеле да ја исполнат нивната цел за создавање на Голема Бугарија.
За време на меѓувоениот период, денешна Северна Македонија беше дел од Кралството Југославија.
Го добила името Вардарска бановина, административна единица еквивалентна на провинција. Во духот на актуелните случувања, самото име Македонија било забрането.
Кралството Југославија им се предаде на силите на Оската во 1941 година, а Бугарија го доби поголемиот дел од Северна Македонија од нацистите, како и делови од Јужна Србија и Северна Грција, за да управува со нив.
Силите на оската имаа за цел да ги смират востанијата на окупираните територии со испорачување на неостварените етно-националистички желби на народите што ги поробиле, и на тој начин ги поттикнаа долгогодишните бугарски националистички аспирации за контрола на денешна Северна Македонија.
По ослободувањето во 1944 година, Социјалистичка Република Македонија стана една од шесте републики на Социјалистичка Федеративна Република Југославија, предводена од Јосип Броз Тито.
За разлика од Југославија, по Втората светска војна, Бугарија стана дел од комунистичкиот блок предводен од Сталин и остана лојален сојузник на Советскиот Сојуз до падот на главниот функционер Тодор Живков во 1989 година и првите повеќе-партиски избори следната година.
Бугарија и Северна Македонија како дел од Југославија беа во судир почнувајќи од 1948 година кога едната страна ја прифати либералната форма на социјализам под Тито, а другата се залагаше за тврдокорен комунизам под Варшавскиот пакт.
Спорот од времето на Југославија сега се користи како аргумент од бугарската страна, тврдејќи дека македонскиот идентитет и кодификацијата на јазикот во 1944 година биле начин Југославија и Тито да го минимизираат бугарското културно влијание во земјата, или она што Ќучуков го нарекува „македонистичката идеологија“.
Ова е причината зошто со договорот се формираше и заедничка историска комисија со цел да се реши „историјата на историјата“ според Ќучуков – прашања кои се однесуваат на важни историски личности или упатувања во учебниците кои потенцијално можат да предизвикаат негативни перцепции или стереотипи за другите.
Но, беа потребни девет години од изготвувањето на договорот во 2008 година само за да биде ратификуван.
Виновна е во македонската влада на националистичката десничарска ВМРО-ДМПНЕ, тврди Ќучуков.
„Во тоа време, на власт беше националистичката влада на Никола Груевски, која го стави нацртот во фиока и никогаш не ја информираше јавноста за постоењето на договорот.“
И, тогаш, следната бугарска влада – третата на Борисов – направи остар пресврт во својот пристап поради ВМРО-ПМД, рече Ќучуков.
„Политичката ситуација во Бугарија исто така се промени. Имавме наши националисти во коалициската влада, ВМРО на Каракачанов“.
„Ова е детаљ кој многу кажува, бидејќи во првите редови на конфронтациите се две националистички партии кои го носат истото име, ВМРО: ВМРО-ДМПНЕ во Северна Македонија и ВМРО-ПМД во Бугарија“, посочи Ќучуков.
„И двете се борат за наследството на револуционерната организација со исто име, формирана кон крајот на 19иот век [од Гоце Делчев] за да ги ослободи Македонците од тогашните Османлии.“
„Идеолошка диверзија“
За време на комунистичкиот режим, како историчар, Каракачанов бил информатор на Комитетот за државна безбедност – бугарската тајна полиција – за „идеолошката диверзија“, според досиејата објавени во јавноста од страна на Комитетот за откривање на документи и објавување на припадност на бугарските државјани на Државната безбедност и посведочено од Euronews.
Кога беше прашан за објавените досиеја, Каракачанов призна дека пишувал анализи „за одредени прашања во бугарско-југословенските односи и особено за македонското прашање“.
„Чисто експертски работи, мои лични мислења“, рече тој.
Како министер за одбрана на Борисов, тој отиде дотаму што се закани со испраќање на воен полк во Северна Македонија во 2020 година за да се отстранат сите плочи кои упатуваат на бугарска фашистичка окупација за време на Втората светска војна, уште една точка на несогласување меѓу двете земји.
Но, тоа исто така имаше врска со растечкиот национализам низ цела Европа во текот на последната деценија, тврди Ќучуков.
„Во Западна Европа, овој растечки национализам го гледаме на ниво на општество, главно во форма на ксенофобија. Но, во меѓувреме, во Источна Европа, тој е главно на државно ниво, како национална доктрина“, објасни тој.
„А има и посебни случаи со државите кои ја стекнаа својата прва модерна државност во пост-советскиот и пост-југословенскиот простор… [каде] национализмот се покажа како многу продуктивен фактор за градење на нациите бидејќи тоа беше објективна потреба за овие држави“.
„Тие мораа да ја афирмираат својата новостекната државност, да го консолидираат општеството и да изградат нови државни институции врз основа на национализмот“, изјави тој.
Антибугарското расположение што го продаваа такви како ВМРО-ДПМНЕ не ги погоди обичните луѓе на почетокот, смета Ќучуков.
ВМРО-ДПМНЕ доживеа голема преродба поради ветото, речиси отфрлајќи ја негативната слика што ја остави зад себе поранешниот лидер Никола Груевски, чие време на власт беше одбележано со корупција, скандали и напади на слободата на медиумите.
Груевски беше премиер на земјата од 2006 до 2016 година, кога серијата протести и скандалот со прислушувањето откриен од Заев доведоа до договор со посредство на ЕУ меѓу главните партии во земјата, што резултираше со негова оставка.
Тој потоа избега од Северна Македонија во ноември 2017 година среде судење за корупција. Додека беше во егзил во Унгарија, беше осуден на две години затвор за незаконско влијание врз владини функционери за набавка на блиндиран Mercedes Benz од 600.000 евра.
Груевски остана како бегалец во Будимпешта, каде што доби политички азил. Повторените барања за негова екстрадиција беа одбиени од унгарските власти, а многумина сметаат дека тој е под заштита на премиерот на земјата, Виктор Орбан.
Во меѓувреме, дома, во Северна Македонија, покренат е уште еден случај против Груевски, со кој се товари за перење пари.
Откако Заев поднесе оставка во ноември 2021 година по очајниот резултат на локалните избори, ВРМО-ДПМНЕ одеднаш се почувствува охрабрена од подемот на домашниот национализам како одговор на бугарското вето.
Тие се обидоа да започнат предвремени општи избори, очекувајќи дека тоа ќе биде доволно за да се вратат на власт.
Затоа Ковачевски – кој едвај успеа да добие доволна парламентарна поддршка за да стане нов мандатар во декември 2021 година – со раширени раце ја прифати шестмесечната иницијатива на Петков.
Иако ВМРО-ДПМНЕ и нејзиниот лидер Христијан Мицкоски тврдат дека се номинално проевропски настроени, со нивната опасна игра со национализмот и провокативните пораки се закануваат да ги поткопаат односите на Северна Македонија со Бугарија и патот на земјата кон ЕУ.
„Овие два национализми се хранат еден со друг“, рече Ќучуков.
„Тие го отежнуваат изнаоѓањето на заедничко решение бидејќи гледате дека и двајцата премиери, ако не се нарекуваат предавници [на дневна основа], постојано се смета дека ги загрозуваат националните интереси кога станува збор за овој дијалог.“
Закочениот процес на пристапување во ЕУ е во срцето на прашањето, при што блокот генерално се смета за поделен или незаинтересиран кога станува збор за решавање на бугарското вето.
„За време на првото бугарско претседавање со Советот на ЕУ [во 2018 година], тоа беше главниот приоритет – пристапувањето на регионот во ЕУ. Така, остриот пресврт што го направи Бугарија после тоа стана уште почуден, [иако се случи] под истата влада“, рече тој.
„Проблем е што процесот беше одложен толку долго, а Бугарија стана многу погодна причина за сите европски народи кои се двоумат околу натамошното проширување на ЕУ.
„Но, тоа беше целосно наш проблем. Тоа беше наша сопствена креација. Сами го изградивме замокот“, заклучи Ќучуков.
Потребна е промена на имиџот на ЕУ на Балканот
„Тоа е најлошо чуваната тајна, во Брисел се чувствува замор околу интеграцијата во ЕУ“, се согласи Пендаровски.
„Но, можам да ви кажам дека постои замор и кај нас. Имаме статус на земја кандидат за членство веќе 17 години. Тој статус го добивме во декември 2005 година, а сè уште зборуваме за почеток на преговори, 17 години подоцна.
„Знаете, нам ни е преку глава од сите овие приказни дека сме географски дел од Европа. Би сакале конечно да бидеме институционален дел од Европа. Нема да се откажеме. Тоа е сигурно.“
„Но, можам да ви кажам дека, доколку уште едно одложување се случи повторно, тогаш, од јуни натаму, проевропските сили и проевропските политичари или реформисти нема да победат на други избори во оваа земја.“
А неисполнетите ветувања ќе го чинат и негово место, дури и ако Бугарија го укине своето вето, со оглед на намалениот интерес на ЕУ за прифаќање на која било од шесте земји од Западен Балкан – Северна Македонија, Албанија, Црна Гора, Србија, Босна и Херцеговина и Косово.
„Ако утре повторно имаме претседателски избори, што да му кажам на мојот народ? Само половина од таа агенда е исполнета“, рече Пендаровски, осврнувајќи се на потпишувањето на Договорот од Преспа. „Што е со втората половина?“
„Ако шпекулираме, тогаш нема да влезам во вториот круг. Ќе бидам тешко поразен во првиот круг без разлика на профилот на кандидатот од другата страна“, додаде Пендаровски.
„Зошто? Поради овие неисполнети ветувања од страна на Европската Унија“.
