Me rastin e Ditës Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut, Presidentja Gordana Siljanovska Davkova mbajti fjalim në Sesionin Solemn të Fakultetit Juridik “Justiniani i Parë” në Shkup.
Ajo theksoi se 10 dhjetori është simbol i kulturës moderne të të drejtave të njeriut, pa respektimin e të cilave nuk ka shtet ligjor, as demokraci.
Për të, hendeku paradoksal midis numrit të madh të dokumenteve dhe institucioneve ligjore, nga njëra anë, dhe rritjes alarmante të konflikteve, refugjatëve dhe formave të reja të shkeljeve të të drejtave, siç janë mbikëqyrja digjitale dhe diskriminimi algoritmik deri te padrejtësitë klimatike që ndikojnë drejtpërdrejt mbi të drejtën e jetesës, shëndetit dhe dinjitetit, nga ana tjetër, është paradoksal.
Sipas saj, kriza klimatike dhe luftërat moderne ekspozojnë cenueshmërinë dhe joefikasitetin e sistemit dhe rendit ligjor ndërkombëtar.
Ajo theksoi se Dita Ndërkombëtare e të Drejtave të Njeriut nuk duhet të jetë vetëm ditë përkujtimi, por moment për t’u përballur me pyetje të vështira si:
‒ A garantojnë institucionet tona drejtësi, barazi dhe dinjitet apo vetëm i përshkruajnë dhe i rendisin ato?
‒ A ka gjyqësori ynë forcën për të thënë “jo” kur politika thotë “po”?
‒ A e kanë mediat hapësirën për të hetuar korrupsionin pa frikë?
‒ A janë grupet e cenueshme të dukshme në politikat tona?
“Të drejtat e njeriut janë gjithmonë rezultat i një lufte të vazhdueshme dhe të përditshme, të guximit institucional dhe të vetëdijes dhe ndërgjegjes qytetare. Çdo brez duhet t’i pushtojë, t’i mbrojë dhe t’i interpretojë ato përsëri përmes prizmit të sfidave bashkëkohore”, përfundoi ajo.
Në sesionit ceremonial iu drejtuan edhe Prof. Dr. Sasho Georgievski, Dekan i Fakultetit të Drejtësisë, dhe Oleg Soldatov, Drejtor i Zyrës së Programit të Këshillit të Europës në Shkup.
Në vazhdim është fjalimi i plotë i Presidentes Siljanovska Davkova:
I nderuar Dekan,
I nderuar z. Oleg Soldatov,
e nderuar Gjyqtare e Gjykatës Kushtetuese, ose ndoshta më mirë, kolege, Ana Pavlova Daneva,
Të nderuar kolege dhe kolegë,
Jam e lumtur që jam midis jush në këtë ditë të rëndësishme.
Para së gjithash, dëshiroj t’ju kujtoj:
10 dhjetori është me të vërtetë ende një pikë kthese simbolike ligjore dhe qytetëruese. Është dita kur, pas tmerreve të Luftës së Dytë Botërore, shtetet ranë dakord se ka të drejta që i përkasin të gjithëve, çdo personi thjesht sepse janë njerëz, për shkak të strukturës së tyre gjenerike, dhe jo sepse i përkasin një shteti, kombi, feje apo grupi të caktuar. Deklarata Universale e vitit 1948 shënoi lindjen e kulturës moderne të të drejtave dhe, në fakt, hodhi themelet për atë që ne sot e quajmë sundim i ligjit ose sundim i ligjit.
Shtatë dekada e gjysmë më vonë, ne jemi dëshmitarë të ndërtimit të një arkitekture komplekse ligjore, dekani ka përmendur tashmë se një nga dokumentet më të rëndësishme të asaj arkitekture janë marrëveshjet mbi të drejtat civile dhe politike, mbi të drejtat ekonomike, sociale dhe kulturore, konventat mbi eliminimin e diskriminimit racor, mbi të drejtat e grave, fëmijëve, personave me aftësi të kufizuara; sisteme rajonale si Konventa Europiane për të Drejtat e Njeriut, dhe gjithashtu institucionalisht, komitete të specializuara, gjykata, komisionerë të lartë, avokatë të popullit. Ajo që dikur ishte një shpresë deklarative dhe e deklaruar, sot është një e drejtë ose garanci ligjore detyruese dhe një vlerë themelore e shumicës së urdhrave kushtetuese moderne.
Prandaj unë dëshiroj të them se po i afrohemi, ose duhet ta theksoj, paradoksin e kohërave moderne, kohës së sotme.
Pra, nga njëra anë, njerëzimi nuk ka pasur kurrë instrumente ligjore kaq të zhvilluara të dedikuara për të drejtat e njeriut, i kam përmendur tashmë, konventa, gjykata, mekanizma monitorimi, standarde. Por, nga ana tjetër, përballemi me konflikte në rritje me refugjatët, me personat e zhvendosur, me viktimat e shkeljeve masive, ky numër është në rritje. Vetëm një fakt dramatik: mbi njëqind milionë njerëz në botë jetojnë jashtë shtëpive të tyre, jo me vullnetin e tyre, por për shkak të persekutimit, luftërave, dhunës dhe shkeljeve sistemike të të drejtave të tyre. Kjo nuk është vetëm statistikë, është padi, nëse mund ta përdor një frazë të tillë, e ndërgjegjes kolektive ose ndërgjegjes së njerëzimit.
Prandaj, sot, kur flasim për të drejtat e njeriut, nuk duhet të kënaqemi me formulën se “ka shumë ose ka më shumë mekanizma, prandaj situata është më e mirë”. Jo. Nevojitet analizë serioze objektive, jo vetëm retorikë.
Mendoj se shkeljet e të drejtave të njeriut këtu në shtëpinë time nuk janë trajtuar kurrë si çështje sasie, pavarësisht nëse ka “më shumë” apo “më pak”, ne gjithmonë kemi folur këtu për thelbin ose cilësinë. Gjithashtu, në këtë drejtim, diçka që dekani dhe kolegu im e kanë përmendur tashmë, është fakti se format tradicionale të shtypjes, siç janë burgosja e kundërshtarëve politikë, ndalimi i shtypit, censura e ashpër… sot plotësohen nga shumë zgjidhje të reja krijuese, për fat të keq, në një kuptim negativ. Për shembull, kërcënime shumë më të sofistikuara në thonjëza, mbikëqyrja masive dixhitale e përmendur tashmë, profilizimi përmes algoritmeve, gjuha e urrejtjes dhe informacioni në hapësirën në internet, abuzimi me të dhënat e mëdha, padrejtësia klimatike që për fat të keq prek komunitetet më të cenueshme.
Në të njëjtën kohë, është përmendur tashmë se kriza klimatike nuk është vetëm një çështje ekologjike; është një çështje e së drejtës për jetë, një çështje e së drejtës për shëndet, e së drejtës për një shtëpi dhe, nëse dëshironi, e së drejtës për zhvillim. Pse mendoj kështu? Kur komunitete të tëra bëhen refugjatë klimatikë, kur fermerët humbasin burimet e tyre të jetesës, kur ndotja shkurton drejtpërdrejt jetëgjatësinë tonë, atëherë po flasim për një shkelje të të drejtave themelore të njeriut, jo vetëm për një “problem të mjedisit jetësor”.
Luftërat moderne e mprehin këtë kontekst ndonjëherë deri në pikën e çuditshmërisë. Qytetet e shkatërruara ukrainase, vuajtjet e civilëve në Lindjen e Mesme, ndonjëherë them piktura si Guernica e Picasso-s, krizat në Sudan, në Mjanmar, shumë pika të tjera të nxehta, tregojnë qartë se sa shpejt po shemben ato deri në pikën e mohimit të të drejtave themelore të njeriut, pse askush, veçanërisht jo këtu, nuk e sheh kurrë luftën si një “normalitet të ri”, por më tepër si një anomali të diçkaje që është turp për njerëzimin sepse për dekada këtu, unë dhe pjesa tjetër, jo vetëm nga departamenti i së drejtës kushtetuese, por të gjithë të tjerët, u kemi mësuar studentëve, i kemi joshur ata me Kantin, me tezat për paqe të qëndrueshme, për fundin e botës së Tukididit dhe Makiavelit, për më shumë drejtësi, ligj, moral dhe etikë në vend të realitetit të zhveshur, por realiteti është ndryshe. Dhe kolegët e mi nga Departamenti i së Drejtës Ndërkombëtare dhe Marrëdhënieve Ndërkombëtare na kujtojnë Konventat e Gjenevës, ndryshimet midis luftëtarëve dhe civilëve, ndalimin e torturës gjithmonë dhe gjatë luftës, mbrojtjen e fëmijëve, sepse të gjitha këto janë garanci letre, të grisura në realitetin e shëmtuar nëse nuk ka epilog, nëse nuk ka mbrojtje, nëse nuk ka sanksion. Në shumë konflikte moderne, civilët, për fat të keq, gratë dhe fëmijët janë të parët që goditen, dhe zhvendosja është bërë një realitet i shëmtuar dhe I afatgjatë, dhe jo një gjendje e përkohshme siç ligjerohej dhe mësohej ndonjëherë. Edhe unë, sigurisht, e dimë këtu në veçanti, kolegët e mi nga Departamenti i së Drejtës Ndërkombëtare, për evolucionin e vetë termit “të drejtat e njeriut”.
Po, më herët folëm për gjenerata, për të parën, për të dytën, për gjeneratën e tretë. Sot po flasim për të drejtat digjitale, sot po flasim për domosdoshmërinë e mbrojtjes së të dhënave personale nga vetja jonë, sot po flasim për të drejtën për algoritme transparente, sot po flasim për nevojën e natyrshme të diskriminimit algoritmik, sot po flasim për qasjen në internet si parakusht për përdorimin e një numri të të drejtave të tjera. Dëshiroj të them se zhvillimi i të drejtave të njeriut nuk është statik dhe ato, të drejtat e njeriut, nuk janë një listë nga viti 1948, por siç e theksoi tashmë dekani, një sistem, një sistem i gjallë, një sistem dinamik, një sistem në zhvillim që duhet të korrespondojë, për fat të keq, me sistemin e rreziqeve të reja dhe teknologjive të reja që përdoren ose abuzohen.
Megjithatë, për mua, e theksova këtë vitin e kaluar dhe këtë vit në Asamblenë e Përgjithshme, Kombet e Bashkuara gëzojnë legjitimitet dhe mbeten shtëpia qendrore e shteteve dhe kombeve, të mbështetura nga Këshilli i të Drejtave të Njeriut, Komisioneri i Lartë, raportuesit specialë ose organet e shumta të traktateve. Por, në të njëjtën kohë, ndonjëherë, jo nga cinizmi, them se, i thashë edhe Sekretarit të Përgjithshëm, OKB-ja ndonjëherë fillon t’i ngjajë Lidhjes së Kombeve kur përballet me problemin e zhdukjes. Pse? Nën barrën e ndarjeve gjeopolitike, jo multilateralizmit, nën barrën e zbatimit selektiv të ligjit, nën barrën e vendimmarrjes në Këshillin e Sigurimit përmes përdorimit të vetos ku realistët i mposhtin rregullisht idealistët. Idealistët për mua nuk janë utopianë. Idealistët janë ata që flasin për një politikë të themeluar dhe të hartuar brenda kufijve të ligjit. Sa herë kemi thënë sundim të ligjit në vend të sundimit të njerëzve. Por, kemi një problem me këtë thirrje. Pra, kam përshtypjen kur shoh Kombet e Bashkuara se është një gjigant ende aktual që ndonjëherë ose shumicën e kohës është i pafuqishëm. Është ende institucion i rëndësishëm për mua, vetëm aty mund të merren vendime për përfundimin e luftës dhe vendosjen e paqes me aktivitetin e Asamblesë së Përgjithshme si shtëpi për të gjithë. Pra, është ende institucion me potencial të madh, por i kufizuar në veprimin e tij. Nga kush? Nga më të fuqishmit dhe nga llogaritjet e tyre politike, llogaritjet.
Sepse sinqerisht, shumica e iniciativave në OKB erdhën nga shtete të vogla dhe të mesme dhe kjo është arsyeja pse them se së bashku ato ndonjëherë mund të mbivlerësonin më të fuqishmit, por pastaj Këshilli i Sigurimit gjithmonë del në skenë me fjalën e tij të fundit. Në kontekstin europian, megjithëse pres që kolegu im të flasë më shumë për këtë, Gjykata Europiane e të Drejtave të Njeriut në Strasburg është roje e Konventës Europiane për të Drejtat e Njeriut dhe në një farë mënyre një korrektore e praktikës së gjykatave kombëtare. Për mua, vendimet e Strasburgut nuk janë një ushtrim akademik juridiko-logjik, por duhet të trajtohen dhe pranohen dhe kuptohen seriozisht nga anëtarët e Këshillit të Europës. Madje mendoj se duhet të vendoset një praktikë e kërcënimit për përjashtim nga Këshilli i Europës të atyre që nuk i respektojnë vendimet e Strasburgut, sepse çfarë lloj vendimi është ai që nuk respektohet, dhe meqenëse Bashkimi Europian ka nënshkruar edhe Konventën për të Drejtat e Njeriut, e njëjta gjë vlen edhe për anëtarët e tij. Përndryshe, kemi një institucion tjetër paradë ose deklarativ, dekorativ. Pra, vendimet duhet të jenë diçka që gjykatat në Europë, madje edhe disa që nuk janë anëtarësuar, mendoj se edhe për gjykatat tona, dhe ato duhet të çojnë në ndryshime në ligjet që lidhen me torturën, lirinë e shprehjes, diskriminimin, të drejtat zgjedhore, liritë e medias, të drejtat e personave LGBTI, refugjatët, azilkërkuesit, të gjithë. Epo, tani, po, Konventa mund të përditësohet me protokolle sepse në kohën kur u miratua, të drejtat e njeriut perceptoheshin ndryshe. Por kjo është arsyeja pse kemi Kartën e të Drejtave Themelore të Bashkimit Europian. Është një instrument modern i cili, gjithashtu mendoj se duhet të zbatohet dhe të jetë i vlefshëm jo vetëm në lidhje me problemet që lidhen me anëtarët e Bashkimit Europian, por edhe me anëtarët e Bashkimit Europian dhe vendet e tjera dhe qytetarët e vendeve të tjera. Aty ku mekanizmat kombëtarë janë të pafuqishëm ose nën presion, për mua Strasburgu mbetet instanca e fundit e mbrojtjes.
Por, as ky sistem nuk është imun ndaj krizës. Ku e shoh unë krizën? Në numrin e madh të rasteve që flasin për problemin me administrimin e drejtësisë në nivel kombëtar, më tej procedurat komplekse, më tej mosekzekutimin ose zvarritjen në ekzekutimin e vendimeve, ose rezistencën e shtetit kur për ta vendimi nuk është “politikisht i përshtatshëm”, i rehatshëm ose i papërshtatshëm dhe kjo gjë tolerohet që është paradoksale sidomos për njerëzit nga Fakulteti i Drejtësisë. Pra, sot duhet të flasim jo vetëm për nevojën e organeve ndërkombëtare, por edhe për zbatimin real të vendimeve të organeve dhe vendimeve përkatëse, për shembull të Gjykatës Ndërkombëtare Penale, si dhe për llogaridhënien dhe vullnetin politik real, sintagma më e përdorur sot për zbatimin e tyre.
Të nderuar kolege, kolegë, studentë, veçanërisht studente,
Për vendet që aspirojnë anëtarësimin në Bashkimin Europian, të drejtat e njeriut nuk duhet të jenë retorikë dekorative, por një kusht thelbësor. Çdo reformë që lidhet me Kriteret e Kopenhagës duhet të analizohet në të vërtetë përmes prizmit të gjësë kryesore: sundimit të ligjit dhe të drejtave të njeriut, sepse pa gëzimin e të drejtave themelore të njeriut, kemi problem me humanizimin, sepse është pjesë e, thashë, thelbit tonë gjenerik. Pra, qartë Kriteret e Kopenhagës kërkojnë institucione të qëndrueshme që do të garantojnë demokracinë, sundimin e ligjit, të drejtat e njeriut, përfshirë mbrojtjen e pakicave. Kjo nuk është “këshillë” apo rekomandim politik, por më tepër një detyrim ligjor dhe politik, një detyrë. Kjo vlen edhe për ne.
Kjo do të thotë që reformat në gjyqësor, lufta kundër korrupsionit, nuk e di nëse i keni parë rezultatet e fundit tronditëse të Eurobarometrit mbi perceptimin e qytetarëve dhe tek anëtarët e Bashkimit Europian që është mbi 65% që e konsiderojnë korrupsionin dhe krimin si problemin më të madh, mbrojtja, them unë, e lirive të medias sepse ato janë rojet, ato janë lajmëtarët e asaj që nuk është e mirë, promovimi, shumë i rëndësishëm, i pozicionit të grupeve vulnerabël sepse, po, ne kemi një vlerë themelore të quajtur humanizëm dhe solidaritet të harruar plotësisht, kur flasim për përfaqësim të drejtë dhe adekuat mendojmë vetëm në bazë etnike, por më duket se duhet të gjejmë një mekanizëm që kjo të zbatohet veçanërisht për njerëzit, termi me aftësi të kufizuara është i papërshtatshëm sepse shteti pengohet nga mosnjohja e njerëzve që shprehin aftësitë e tyre në një mënyrë tjetër. Nuk duhet të heqim dorë nga ajo njohuri, ajo energji, ajo bukuri, ai kreativitet. Kjo vlen më shumë, për të qenë e sinqertë, për gratë. Dhe këtu do ta lejoj veten sepse kudo që shkoj për këto 2 vjet kam thënë se reforma e OKB-së fillon me një Sekretare të Përgjithshme femër, por kolegë të nderuar, nuk kam asnjë përgjigje, nuk shoh asnjë arsye pse profesore kaq të zgjuar këtu ende nuk kanë një dekane femër. Pra, e gjithë kjo është një kusht i rëndësishëm për një perspektivë europiane dhe për një orientim të vlefshëm europian.
Të drejtat e njeriut nuk kanë qenë dhe nuk duhet të jenë një “projeksion” që na çon në Bruksel, jo, por një dokumentar vendas, them unë, për një shoqëri dhe institucione të denja, përfshirë këtë në të cilat të drejtat respektohen. Një vend nuk do të bëhet modern me harmonizimin e ligjeve, por do të bëhet modern kur qytetarët besojnë dhe shohin nga përvoja e tyre se drejtësia është e disponueshme, se gjyqësori është i pavarur, se administrata është profesionale, se diskriminimi është i papranueshëm dhe se nuk bëhet fjalë për diçka që nuk është në letër, por në jetë.
Prandaj, do të doja të theksoja disa drejtime.
Së pari, sundimi i ligjit, përfshirë edhe tonin, nuk shprehet dhe manifestohet vetëm përmes numrit të ligjeve, por në vlefshmërinë e tyre të barabartë për të gjithë: jo vetëm për më të fuqishmit, por edhe për më të dobëtit. Kur ka drejtësi selektive dhe kur korrupsioni mbetet i pandëshkuar, kur procedurat gjyqësore zgjasin shumë, të drejtat e njeriut janë “të drejta në letër”. Për më tepër, është përmendur tashmë.
Së dyti, teknologjia dhe inteligjenca artificiale kanë hapur shumë fronte të panjohura dhe të shumta sot. Pa rregulla të qarta për privatësinë digjitale, për shkrim-leximin digjital, për kufizimin efektiv të mbikëqyrjes masive, rrezikun e mbikëqyrjes, ndërhyrjen në jetën private dhe më tej transparencën e algoritmeve, ne rrezikojmë të përballemi me forma të reja diskriminimi dhe kontrolli, të cilat jo vetëm që janë po aq të barabarta, por janë më të rrezikshme se format klasike të shtypjes.
U përmend gjithashtu sot se ndryshimi i klimës duhet të hyjë në mendimin tonë ligjor, në të menduarit tonë ligjor, në arsyetimin tonë ligjor sepse lidhet drejtpërdrejt me të drejtat e njeriut. Domethënë, e drejta për një mjedis të shëndetshëm, për ajër të pastër, për ujë, për zhvillim të qëndrueshëm, është larg nga të trajtohet si një luks për shoqëritë e pasura, është një parakusht për një jetë dinjitoze për secilin prej nesh.
Dhe së katërti, më e rëndësishmja, të rinjtë. Shprehja se e ardhmja u përket të rinjve duhet të rishqyrtohet thellësisht, prandaj shpesh them mos ik, kishte një këngë të famshme: Qëndroni këtu!, të cilën mund të mos e di tani, tingëllon keq, por mos u largo. Energjia jote buron nga këtu dhe mund të arrijë lartësitë më të larta këtu. Mos lejoni që nën mesataren, mesatarja të zërë pozicione kyçe, duhet të luftoni për të.
Nuk mund të lejojmë një eksod të më të zgjuarve, më të kualifikuarve, më kompetentëve, askush nuk mund ta ngrejë vendin nga hiri si një Feniks pa ta, jo. Askush nuk është ngritur si një Feniks me injorancë. Jo. Dituria është fuqi dhe për këtë arsye duhet të investojmë atje. Kjo është arsyeja pse them se ka vende të vogla dhe të mëdha vetëm në aspektin e shkencës, në aspektin e arsimit, në aspektin e kulturës, në aspektin e sportit. Nuk ka vende të vogla dhe të mëdha atje. E ardhmja e të drejtave të njeriut nuk vendoset në punëtori, në salla konferencash, por në përgjigjen e pyetjes: A do të mbeteni ju të rinj vëzhgues pasivë apo pjesëmarrës aktivë jo vetëm në organizatat e shoqërisë civile, në iniciativat lokale, në media, por në të gjitha institucionet, përfshirë edhe këtë. Jam i magjepsur nga praktika në disa vende ku, që nga kopshti, që nga shkolla fillore, në atë sistem vetëvlerësimi, i pyesin se çfarë mendojnë për mësuesen, edukatoren, dhe ata mund të përgjigjen, ajo nuk është e mirë, e mirë, ajo na do, na respekton në mënyrë që t’i mësojmë të shprehin lirisht mendimet e tyre. Në ato vlerësime, ajo që do ta mbaj mend për gjithë jetën, nuk është se u zgjodha si profesori më frymëzues, por për deklaratën e një djali që tha se mendoja ndryshe nga ajo dhe kundërshtova qëndrimin e saj, por mora një A sepse profesori më tha se nuk jam i interesuar për të mësuar përmendësh, por për pozicionin. Nëse ke një pozicion, atëherë duhet të respektohet edhe nëse është i ndryshëm nga i imi dhe mendoj se kështu duhet t’i mësojmë. Kështu i kam trajtuar kolegët e mi, i shoh këtu dhe kam thënë kur largohem, nëse largohem më mirë se unë, atëherë kam qenë më i suksesshmi. Nëse për brezat e rinj, për fajin tonë, por edhe për shkak të mungesës së guximit të tyre ndonjëherë, demokracia mbetet një “teatër”, dhe jo një hapësirë për pjesëmarrje dhe vendimmarrje të vërtetë, pjesëmarrje subversive ndonjëherë, këtë e treguan konkurset gjatë Mbrëmjes Oratorike, sepse ata që ishin më kritikë u zgjodhën si më të mirët, tani për të qenë i sinqertë dhe shpresoj që ta çmoni dhe ta vazhdoni atë traditë, atëherë edhe mekanizmat më të përsosur ligjorë janë vetëm një formë. Le të mos i nënshtrohemi, dua t’i them edhe cinizmit që lexoj shpesh, madje ndonjëherë edhe në shkencë, se të drejtat e njeriut janë një ide e “lodhur” dhe e konsumuar. Përkundrazi, ato janë gjithmonë në transformim: që nga koha kur ligji supozohej të kufizonte pushtetin absolut kudo, pra monarkun absolut, deri sot, kur ligji duhet të mbrojë njerëzit dhe qytetarët nga kush? Nga shteti, nga pushteti shtetëror, por edhe nga korporatat, por edhe nga algoritmet, por edhe nga kërcënimet klimatike.
Pra, në këtë ditë, në Ditën Ndërkombëtare të të Drejtave të Njeriut, nuk mjafton vetëm të hedhim një vështrim prapa në Deklaratë. Duhet t’i bëjmë vetes pyetje të vështira:
‒ A garantojnë vërtet institucionet tona drejtësi, barazi dhe dinjitet, apo vetëm formalisht vajtojnë me një fjalor që i përshkruan dhe i rendit ato?
‒ A ka gjyqësori ynë forcën për të thënë “jo” kur politika thotë “po”?
‒ A ka media hapësirën për të hetuar, për shembull, korrupsionin pa frikë dhe sa gazetarë investigativë e bëjnë këtë?
‒ A janë grupet vulnerabël: të varfrit, personat me aftësi të kufizuara, minoritetet, refugjatët… të dukshëm në politikat tona apo janë thjesht të vendosur në margjina?
Nuk kam një përgjigje të thjeshtë për këtë. Nuk ka një të vërtetë të thjeshtë, por di një gjë: pa një gjyqësor të pavarur, pa institucione transparente dhe të përgjegjshme, pa një shoqëri civile aktive, por edhe pa individë të guximshëm që janë të gatshëm të flasin hapur dhe të flasin kundër padrejtësisë, shkeljeve të të drejtave të njeriut, këto të drejta të njeriut nuk do të mbeten poezi dashurie, por nuk do të jenë realitet.
Përfundoj. Ndoshta, siç tingëllon si një avokat me një punë të përkohshme në politikë, një avokat, por mendoj se është një përfundim njerëzor:
Të drejtat e njeriut janë gjithmonë rezultat i një lufte të përditshme, i një lufte të vazhdueshme dhe i guximit institucional dhe, më e rëndësishmja, i ndërgjegjes qytetare. Çdo brez, çdo brez përfshirë edhe tuajin, duhet t’i pushtojë ato përsëri, duhet t’i mbrojë ato përsëri, duhet t’i interpretojë ato përsëri përmes prizmit të sfidave të reja.
Detyrimi ynë, si avokatë, si profesorë, si qytetarë dhe po, si politikanë, nuk është t’i lejojmë ato të shndërrohen në një “traditë folklorike ligjore”, por siç tha dekani, të mbetemi të gjalla, efektive dhe të arritshme për të gjithë, por veçanërisht për ata që nuk kanë zë ose flasin në heshtje ose nuk kanë askënd t’i dëgjojë.
Nëse nuk e arrijmë këtë, atëherë 10 dhjetori nuk do të jetë vetëm një përkujtim, kështu që nëse e arrijmë këtë, nuk do të jetë vetëm një përkujtim i rregullt, por provë se ligji, ndërgjegjja dhe dinjiteti ende ecin së bashku, por me ne dhe me ju.
Ju faleminderit.
