Fjalimi i Presidentes Gordana Siljanovska Davkova në panelin e diskutimit me titull “Nga raportimi i dhunës te parandalimi i femicidit – një përgjigje sistemike”, të organizuar nga Misioni i OSBE-së në Shkup, me rastin e fillimit të fushatës “16 Ditë Aktivizmi kundër Dhunës me Bazë Gjinore”.
Para së gjithash, ndihem rehat e rrethuar nga tre bashkëbisedues. Kjo do të thotë se ata e njohin problemin. Është mirë kur burrat flasin për femicidin sepse viktimat, më shpesh, janë gra dhe fëmijë.
Mirënjohje për të gjithë të pranishmit, midis të cilëve ka gra që e njohin problemin shumë më mirë se unë dhe përballen me të çdo ditë. Nuk e di nga sa këndvështrime e kam analizuar, kështu që vendosa, pavarësisht se kisha përgatitur një fjalim, diku në mes të natës, të përpiqem ta trajtoj problemin fenomenologjikisht.
Pse? Sepse, edhe pas kaq shumë deklaratave, rezolutave, ndryshimeve ligjore dhe aktiviteteve, problemi jo vetëm që mbetet, por shndërrohet në agresion. Dhe i them vetes: a nuk duhet që, në vend të 16 ditëve aktivizëm dhe një viti pasiviteti, ta adresojmë problemin përmes 16 ditëve të grave me të zeza për të thënë se është i paqëndrueshëm?
Do të përpiqem, fenomenologjikisht, të deshifroj, sipas mendimit tim, se ku janë arsyet e vazhdimësisë së femicidit. Si avokate, e njoh nenin 10, paragrafi 1 të Kushtetutës, sipas të cilit jeta është e paprekshme, por duket se përveç jetës së grave. Paragrafi 2 thotë se dënimi me vdekje nuk mund të shqiptohet për asnjë arsye. Po, por ne jemi subjekti, domethënë objekti i shqiptimit të dënimit me vdekje nga subjekte krejtësisht të paautorizuara – burra! Për ne, gratë, jeta është gjithashtu e rëndësishme. Jeta është e jona dhe ne kemi të drejtë ta jetojmë atë siç dëshirojmlë, në mënyrën tonë.
Edhe Neni 11 i Kushtetutës garanton paprekshmërinë e integritetit fizik dhe moral të njeriut, dhe për rrjedhojë edhe të grave, sepse të drejtat e grave janë të drejta njerëzore, por integriteti ynë fizik dhe moral nuk mbrohet. Tortura, trajtimi dhe ndëshkimi çnjerëzor ose degradues janë të ndaluara, por ne jemi dëshmitarë se kjo ndodhet shpesh dhe tolerohet. Puna e detyruar është gjithashtu e ndaluar, por ne, nuk e di sa gjëra bëjmë.
Sinqerisht, kisha shpresë të madhe në vitin 2023, kur rregulluam dhunën me bazë gjinore me ndryshimet në Kodin Penal, se ishim në rrugën e duhur dhe se femicidi do të trajtohej. Kjo nuk ndodhi, përkundrazi. Është e dhimbshme për mua, dhe shoh këtu gjyqtarë dhe njerëz nga profesioni ligjor, se femicidi shpesh trajtohet në procedurë si krim i kualifikuar, si vrasje, dhe sipas mendimit tim është një vrasje e shëmtuar. Pse? Sepse shkaku është gruaja.
Kjo, për mua, është e papritur dhe e paqëndrueshme, do ta theksoj pse në fund. Unë mendoj se femicidi është një kurorë e tmerrshme e tolerancës së mëparshme ndaj dhunës së llojeve të ndryshme.
Ne kemi miratuar Ligjin e Parandalimit dhe Mbrojtjes nga Dhuna dhe Dhuna në Familje, megjithatë, është një realitet dhe hap rrugën për diçka më të tmerrshme, nëse tolerohet, nëse nuk trajtohet dhe nëse i lihet hapësirë për zhvillim. Ligji parashikon parandalimin, mbrojtjen e viktimës, koordinimin midis institucioneve, megjithatë, unë them se e gjithë kjo, siç e kanë përmendur folësit e mëparshëm, kërkon ndërgjegjësim, përkushtim dhe trajtim efektiv, dhe ato nuk janë aty. Ne kemi miratuar Ligjin për Mbrojtjen nga Diskriminimi në Bazë të Seksit, Gjinisë, Orientimit Seksual, në dhe pavarësisht dispozitave ligjore, të cilat ndonjëherë, nëse nuk zbatohen, veprojnë në mënyrë iluzioniste, dhuna vazhdon.
E njëjta gjë vlen edhe për Ligjin e Familjes sepse përmban dispozita mbi dhunën në familje.
Pa përmendur ligjet e tjera, ato në paketë, pagesën, kompensimin financiar për viktimat, ndihmën ligjore falas, strategjitë. Dhuna po rritet në mënyrë drastike, femicidi po rritet me shpejtësi. Do të përpiqem ta kuptoj.
Mendoj se tolerimi i dhunës në një farë mënyre krijon terren (të panatyrshëm) dhe kulmon në femicid ose nëse dëshironi, dhunë të toleruar në familje dhe më gjerë, disi ngadalëson hapat, e forcon atë dhe përfundimisht rritet në femicid.
Femicidi, sipas mendimit tim, është në një farë mënyre binjak me fenomenet e tjera të ngjashme, siç janë etnocidi, ekocidi, gjuhacidi, kulturicidi. Të gjitha ekzistojnë në një atmosferë tolerance të paligjshme.
Gjëja më e tmerrshme, siç kemi dëgjuar, është se aktorët e femicidit janë më të afërt me viktimat.
Është e frikshme kur të dashurit tanë sillen jo vetëm si pronarë të jetës së tyre, por edhe si pronarë të tonës. Pse mendoj se është e rëndësishme ta theksojmë këtë?
Bota e parë me sy hapur, veçanërisht me ato të grave, është botë me ndarje të thella, pothuajse të natyrës së një humnere. Bota paraqet një piramidë në majë të së cilës ka disa përqind faraonë, njerëz super të pasur, dekadentë, të rraskapitur. Nuk e di nëse mund t’i quajmë njerëz. Në fund janë shtresa të varfëra, shumica e të cilave janë gra. Nuk ka shtresë të mesme, më shpesh njerëz inteligjentë, që mendojnë, njerëz që mund të jetojnë nga puna e tyre, njerëz me empati, njerëz të përkushtuar jo vetëm ndaj jetës së tyre, por edhe ndaj publikut, ndaj të mirës së komunitetit.
Së dyti, po dëshmojmë banalizimin e së keqes. Banalizimi është deri në pikën e normalizimit të anormales. Nëse analizojmë mediat, mediat sociale, lajmet etj., bombardohemi me lajme tmerri çdo ditë. Dhe bëhet diçka normale dhe është anormale. Pra, bota, ajo reale, është e çuditshme, në media, në filma, ngjarje dhe veçanërisht në rrjetet sociale. Këto janë të gjitha imazhe që janë të lidhura me dhunën.
Dhe shihni diçka që nuk është film i Hitchcock-ut, por realitet, jetë e përditshme. Disa ditë më arë, gati sa nuk më ra të fikët kur mbesa ime ishte pranë meje, dhe një nga lajmet e para në të gjitha televizionet ishte “përdhunimi i një fëmije pesëvjeçar”. Nuk e di nëse kjo është ndërgjegjësim apo shtytje drejt banalizimit.
Sipas meje, polarizimi i thellë dhe militarizimi, si tendencë, si dhe imazhet e përditshme të luftës në të cilat viktimat më të zakonshme janë gratë dhe fëmijët, krijojnë përfaqësime që, për ata që mendojnë, janë tronditëse.
Por syri e pranon imazhin dhe kur diçka përsëritet pa pushim para të rinjve dhe fëmijëve, sikur mësohet me të.
Kur krahasoj ose kur shikoj përmes prizmit të fëmijëve dhe të rinjve, kthehem në fëmijërinë dhe rininë time, kur disi, sikur kishte më shumë hapësirë dhe kushte në një shoqëri më të varfër për art, kulturë, sport, libra, moral dhe etikë. Prandaj, bëj thirrje për të shkuar në male dhe për të bërë ecje malore. Le ta bëjmë siç ishte në shkollën time të mesme, kur për të marrë një A duhej të vizitoje teatrin, dhe për të marrë notën pesë në lëndën e artit, duhej të vizitoni ekspozita. Kultura është e shëndetshme, sportet janë të shëndetshme. Lajme tronditëse me imazhe dekadente, mendoj se janë të pashëndetshme.
Pra, në imazhet me të cilat bombardohen, dominon modeli i jetës dekadente, madje edhe perverse. Stili “i të famshmit”, disi i impresionoi të rinjtë në fazën e rezistencës, në fazën e kundërshtimit të prindërve të tyre, në ndërtimin e personalitetit të tyre.
Diçka tjetër që nuk duhet ta harrojmë është modeli i kulturës politike. Në pjesën më të madhe të botës, veçanërisht në botën e konflikteve, në botën e varfër, duke përfshirë edhe këtu, elementë të fortë të patriarkales dhe të provincës ende dominojnë. Dhe ata kalojnë nga shtëpia në parti, në parlament, në të gjitha institucionet. Ky model duhet të ndryshohet. Kultura politike nuk ndryshohet me kushtetutë apo me stilolaps, ajo ndryshohet me emancipim të përbashkët, mashkull-femër, fëmijë, emancipim njerëzor.
Gjithashtu mendoj se një nga arsyet e rritjes së femicidit të përhapur është situata në botë me institucionet ndërkombëtare, të cilat janë të margjinalizuara, dhe madje edhe institucionet gjyqësore dhe vendimet e tyre nuk respektohen. E gjithë kjo hap rrugën për veprime që jo vetëm janë jashtë ligjit dhe drejtësisë, por janë edhe jashtë etikës dhe normales.
Mendoj se dhuna verbale dhe emocionale luajnë një rol të madh. Në politikën reale, ato janë “normale”, megjithëse të pashëndetshme.
Gjithashtu, ne ende kemi probleme me tendenca të forta para-civile, me “luftëra” identiteti, elementë të përplasjeve të qytetërimeve. Ajo që më shqetëson më shumë është se gjuha e urrejtjes, sikur të ishte bërë një instrument normal komunikimi, madje shkakton interes shumë më të madh në jetën politike sesa ai që mat fjalët e tij, i kushton vëmendje bashkëbiseduesit ose dëgjuesve. Ne e stimulojmë këtë lloj të foluri, duke e toleruar ose duke e mbështetur atë. Pra, ndonjëherë dëshmojmë një fjalor vrasës, si ai në historinë për ariun, kur gjuetari e vrau, por para se ta vriste, e fyeu, duke thënë se nuk kishte erë të mirë. Ajo thotë, duke vdekur, se fjala e keqe e lëndoi shumë më tepër sesa plumbi.
Kjo ndodhet në realitet. Por ajo që më shqetëson më shumë është mazokizmi. Mazokizmi te njerëz të caktuar. Këtu, do t’ju jap shembuj, mazokizmi ndonjëherë kërkohet dhe tolerohet te të dobëtit. Nëse mazokizmi tolerohet, atëherë ai bëhet normal nga anormal dhe stimulon sadizmin. P.sh., nëse dikush, ndonjë shtet i fortë, ndonjë politikan i fortë më pështyu, duhej të trajtohej si shi.
Pra, të dobëtit janë të përmbytur, dhe këta pështymtarë në politikën reale po bëjnë diçka që është normale. Kjo, për mua, është thjesht masokizëm. Mendoj se marrëdhënia e një burri me një grua, e prindërve me fëmijët, e kundërshtarëve në një lojë apo garë, ose në politikë, duhet të bazohet në parime dhe vlera. Pra, sa herë që dhuna, dhe veçanërisht kur femicidet, minimizohen nga publiku dhe nga burrat, madje ndonjëherë edhe nga gjyqtarët, ajo stimulohet.
Për më tepër, ajo që duhet të përballemi dhe të parandalojmë njëherë e përgjithmonë është të sfidojmë pushtetin absolut. Qoftë në shtëpi, qoftë në institucione, qoftë në qeveri, qoftë në parlament, qoftë në dashuri, qoftë në martesë – kudo.
Mendoj se, pra, këto 16 ditë aktivizmi nuk duhet të lënë hapësirë për 349 ditë pasivizmi ose pandëshkueshmërie.
Do të përmend tri procese që mendoj se janë të rëndësishme, ato lidhen me situatën ligjore, institucionale dhe faktike. Po, ndonjëherë nevojitet saktësi më e madhe ligjore. Kur diskutuam përkufizimin e femicidit, kishim parasysh se ekziston rreziku që ai të mos perceptohet në gjyq ashtu siç duhet të perceptohet ose ashtu siç ne, që jemi të vetëdijshëm për të, e perceptojmë, por ndryshe.
Pra, na duhet gjuhë e saktë, një përkufizim, na duhen të dhëna të sakta, na duhet një qasje analitike ndaj femicidit dhe të gjitha formave të dhunës. Kur flasim për institucione, po, na duhet edhe përfaqësim institucional dhe dukshmëri femërore në pozicionet më kyçe. Para së gjithash, po mendoj për rritjen e pjesëmarrjes së grave në pozicione kyçe dhe në strukturat vendimmarrëse në gjyqësor dhe prokurori. Na duhen gra të guximshme, të vetëdijshme që e dëshirojnë veten sepse janë gra, që meritojnë të jetojnë jetën e tyre sipas mënyrës së tyre dhe që dinë ta mbrojnë këtë me njohuri dhe argumente.
Për më tepër, Akademia. Ndonjëherë më vjen turp të them se në fakultetin tim, ku u krijuan për herë të parë studimet mbi gratë dhe politikën, ende nuk ka pasur një dekane grua. Gjithashtu, Irlanda ka bërë një hap përpara në Bashkimin Europian, ku ka pasur vetëm dy presidente femra në Bashkimin Europian, dhe tani e treta është irlandeze. Megjithatë, në rajonin tonë ka tri presidente femra.
Duhet të fillojmë t’u mësojmë fëmijëve që në çerdhe se çfarë do të thotë dhuna, çfarë do të thotë jodhuna dhe pse të gjithë janë të barabartë. Duhet t’i përkushtohemi studimeve gjinore, drejtësisë, sociologjisë dhe filozofisë, si lëndë të detyrueshme në të gjitha nivelet e arsimit. Ndoshta kjo është arsyeja pse në disa vende fëmijëve u drejtohen me “Ju”, për të treguar se ata janë individë në shtëpi. Hapat e parë janë të rëndësishëm. Çështja e dhunës është një problem themelor dhe duhet të zgjidhet në mënyrë sistematike.
Duhet të kemi një sistem të drejtë, por edhe efikas dhe funksional, siç kanë thënë folësit e mëparshëm. Nuk mjafton të dramatizojmë moralisht temën e dhunës me bazë gjinore, por duhet të kemi tregues të qartë, të bazuar në analiza serioze, qëndrueshmëri institucionale dhe të flasim vazhdimisht për të dhe t’u drejtohemi të gjitha gjeneratave në mënyrë që të krijojmë ndërgjegjësim dhe dëshirë për t’u përballur me dhunën. Është një fenomen sistemik, është një dukuri sistemike. Pastaj, duhet t’i qasemi zgjidhjes së saj në mënyrë sistematike.
Nuk duhet ta trajtojmë femicidin si një ngjarje tragjike, individuale, por si një dështim shoqëror dhe të sistemit politik, dështim të institucioneve, dështim të ligjeve për të parandaluar dhe, më e frikshme, dështim të të gjithë shoqërisë për të njohur dhunën, përndryshe nuk do të jetë në gjendje të reagojë në kohën e duhur dhe në mënyrën e duhur. Është mirë të kemi statistika, por duhet të ketë edhe përgjegjësi që nuk e kemi parë deri më tani.
Edhe pse patëm paralajmërime të qarta nga viktimat e mundshme, ishim shumë vonë. Kështu, të gjithë ata që e dinin këtë dhe prapë nuk reaguan u bënë bashkëpunëtorë në femicid. Duhet të ndalojmë të reagojmë post festum. Nëse e diskutojmë problemin dhe jemi aktivë vetëm për 16 ditë, në ditët në vijim, do të përballemi përsëri me urrejtje gjinore, me pushtet të madh, me kontroll mbi mendjen femërore dhe mbi trupin femëror, i cili do të jetë terren pjellor për femicid.
Na duhet një kulturë tjetër të jetesës. Duhet ta kapërcejmë botën sadomazokiste, të krijojmë kulturë turpi për atë që dikush ka bërë, të shqetësimit, nëse dëshirojmë të bëjmë një hap përpara.
Prandaj, mendoj se ndoshta për 16 ditët e ardhshme mund të marshojmë si gratë në të zezë, të marshojmë. Duhet të krijojmë ndërgjegjësim shoqëror për të gjitha këto, veçanërisht midis djemve dhe burrave.
Është tronditëse që gratë janë frymëzim për burrat në kaq shumë këngë ose piktura, si qenie të bukura dhe të përsosura, dhe janë viktimat më të shpeshta të dhunës së tmerrshme, madje edhe të vrasjes së grave. Vetëm një grua dhe një burrë e bëjnë një person. Është e drejtë ta shohim botën përmes syve të grave, dhe kjo shihet më së miri kur mund të marrim vendime së bashku me burrat.
Le të fillojmë me arsimin dhe edukimin, le të vazhdojmë me garanci të forta ligjore dhe institucione të dedikuara, nëse dëshirojmë të jetojmë në një botë të mirë. Unë vazhdimisht them se është mirë të përdorim mendjen femërore, dijen, bukurinë, krijimin, inteligjencën, si mendja e 50% të popullsisë. Le të ndjekim ritmin e përsosur të natyrës.
Këtu, fillimi i parë në emancipimin botëror duhet të jetë zgjedhja e Sekretares së Përgjithshme të parë femër të Kombeve të Bashkuara. Prandaj, unë këtu, por edhe shumë gra të tjera jashtë vendit, përsërisim se ky do të jetë hapi i parë drejt ndryshimit. Kombet e Bashkuara nuk kanë qenë kurrë më të nevojshme se tani, por janë plotësisht të margjinalizuara. Ky prodhim dokumentesh, deklaratash, rezolutash i ngjan prodhimit industrial, por rezultati është i kufizuar.
Ju faleminderit.
U përpoqa të portretizoja një imazh të ndryshëm, jo atë që kam diskutuar shumë herë me shumë prej jush, kryesisht gra, por mendoj se duhet të bëjmë diçka të ndryshme nëse dëshirojmë të fillojmë zgjidhjen e këtij problemi të tmerrshëm, global, europian, rajonal, por, mbi të gjitha, njerëzor.
Ju faleminderit.
